سیری در دلایل و انگیزه های قیام عاشورا در تشریح و تبیین وقایع تاریخی در ماه محرم الحرام و نوع پرداختن به قیام امام حسین(ع) و انگیزه های برپا شدن نهضت عاشورا، دیدگاه ها و نظرات متفاوت و مختلفی از سوی مورخان و اندیشمندان و تحلیل گران بر جای مانده است. به عبارتی دیگر شرایط و ویژگی های خاص دوره های حکومتی پس از رحلت پیامبر اسلام (ص) و گذشت چهاده قرن از واقعه عظیم کربلا، موجب شده است که بسیاری از تحلیل گران از زوایا و مواضع گوناگون به انگیزه ها، دلایل و علت های وقوع قیام عاشورا بپردازند. لذا با این اوصاف می طلبد ابعاد گوناگون و متفاوتی را در این مجال کوتاه بررسی اجمالی شود تا بیش از پیش شاید ذره ای بر معرفت و بینش و آگاهی شیعیان و رهروان آن حضرت نسبت به شخصیت بی بدیل و بی نظیر حضرت ابا عبدالله الحسین(ع) و یاران با وفاوی ایشان، افزوده شود. پس از رحلت پیامبر اکرم(ص)، هیاتی مرکب از انصار و مهاجر در مکانی به نام سقیفه بنی ساعده - محلی در شهر مدینه - گردهم آمدند و در غیاب امام اول شیعیان، علی(ع) و بزرگان بنی هاشم، ابوبکر صدیق را به عنوان خلیفه مسلمین برگزیدند. گرچه در روزی موسوم به روز عید غدیر خم، انتصاب و معرفی علی به ابی طالب(ع) به عنوان مولا و پیشوای مسلمین از سوی صاحب شریعت اسلام، علنی و آشکار گردید و بسیاری از مسلمانان با ایشان بیعت کردند، اما غلبه برخی عقاید سنتی و قبیله ای و تعصاب قومی حاضرین، مسیر تاریخ را دگرگون ساخت و تداوم حکومت اسلامی در مسیری دیگر ادامه پیدا کرد. از این رو به دنبال رحلت نبی مکرم(ص)، تحولات سیاسی و اجتماعی و مباحث مربوط چگونگی ادامه نظام سیاسی در اسلام آغاز و در رویش بینش ها و وقوع خیزش ها بر علیه نظام سلطه تاثیر گذار شد. در همین ارتباط طیفی از نظریه پردازان و متفکران بر این باورند که خیزش ها و حرکت های ماندگار و تاریخی امام حسین(ع) و یارانش در روز های عاشورا و تاسوعا، مبتنی بر فرایند های عقلانی و بینش هایی متاثر و ملهم از تحولات و شرایط سیاسی و اجتماعی آن زمان بوده است که حضرت با توجه به وقایع اتفاق افتاده ی پس از ارتحال حضرت پیامبر اکرم(ص) و انحرافات پیش آمده، بر خود فرض دانسته اند که با قیام بر علیه حکام غاصب، مسیر انحرافی اسلام را اصلاح تا مسلمانان بر مدار دین جدش حرکت نمایند. غصب و تصرف حکومت از سوی معاویه، حمایت مردم کوفه از تشکیل حکومت دینی با محوریت امام حسین(ع)، بروز ناامنی ها، توطئه ها و دسیسه ها از سوی حکامان جور، انحراف در عقاید و اعتقادات دینی و سیاسی مردم و ارسال چندین هزار نامه از سوی مردم کوفه به امام حسین(ع) و دعوت حضرت برای بیعت، جملگی بخشی از دلایلی بوده اند که امام حسین(ع) زمینه را برای حضور در عراق و ادای تکلیف هموار دیدند. این در حالی است که برخی نیز بر این اعتقاد ند، شخصیت الهی و ربانی حضرت امام حسین(ع) و عشق و شور و شعفی که ایشان برای وصال و لقاء به پروردگار هستی داشته اند، بر آن شدند تا پا به عرصه آوردگاه مقابله و مبارزه با ستمگران و غاصبین گذاشته و بدون هیچ چشمداشتی به دنیا و حکومت، با شهادت خود و همراهانش در روزهای عاشورا و تاسوعا، تنها رضایت الهی را تحصیل نمایند. نظریه سومی را که می توان در این بعد از ابعاد دلایل و انگیزه های قیام عاشورا نام برد، این است که گر چه شرایط سیاسی و اجتماعی زمانه و خفقان موجود و همچنین انحرافات فکری و عقیدتی، بر امور مسلمین سایه افکنده بود، اما قیام حضرت امام حسین(ع) و یارانش با هدف تشکیل حکومت نبوده و تنها به دلیل این که چهره واقعی دشمنان و غاصبان و حاکمان ظالم را به مردم بشناسانند و دراین راستا، روشنگری و آگاه سازی مسلمانان و شیعیان از وقایع روز را داشته باشند، شهادت را بر بیعت با ظالمان ترجیح دادند. در پایان باید اذعان داشت که بررسی و تحلیل ابعاد سیاسی، فرهنگی و اجتماعی قیام عاشورا، به مراتب فراتر از فهم و درک بشر بوده، اما می توان به وسع ادراکات و احساسات، بیان داشت که بررسی دلایل و انگیزه های قیام عاشورا، یک بعدی و یک وجهی نیست، بلکه باید بررسی ها جامع الاطراف، چند وجهی و با دیدگاههای تاریخی و روز همراه باشد. و قطع به یقین، می توان گفت، قیام عاشورا، حرکتی از روی عقلانیت و عشق و رویشی از سر بینش ها و آگاهی بوده و مهمتر آن که قیام عاشورا به فرموده حضرت، روشی اصلاح طلبانه برای زدودن انحرافات و پیرایش آلودگی های عقیدتی و فکری در دین مبین اسلام بوده است. سیری در دلایل و انگیزه های قیام عاشورا